"Τι κρύβεται πίσω από τον φοίνικα" (Φιλελεύθερος 30/5/2009 - Πολίτης 31/5/2009)

(απάντηση στο άρθρο: http://www.sigmalive.com/simerini/politics/155849)

Θα ήθελα να επιχειρήσω μια δεύτερη προσπάθεια σχολιασμού σειράς άρθρων που δημοσιεύτηκαν στις κυπριακές εφημερίδες σχετικά με την συμμετοχή της Κύπρου στην Μπιενάλε Βενετίας και ειδικά με την πρόσκληση που παρουσιάζει φωτογραφία, έργο του καλλιτέχνη Σωκράτη Σωκράτους που μας εκπροσωπεί φέτος στην εν λόγω διοργάνωση. (Στις 23/5/2009 απέστειλα απαντητική επιστολή στο άρθρο τις εφημερίδας «Η Σημερινή» με τίτλο "Με... τούρκικη φρεγάτα στην Μπιενάλε" (22/5/2009), η οποία δεν έχει ακόμη δημοσιευτεί).

Η άποψη που βλέπουμε να υποστηρίζεται συστηματικά τις τελευταίες μέρες σε διάφορα έντυπα αφορά στην παρατήρηση ότι "απρόσεχτα" το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού "επέτρεψε" (και σε κάποιες περιπτώσεις "επιδίωξε") την προβολή μιας εικόνας που προσβάλλει και βλάπτει τα εθνικά μας συμφέροντα. Οι θέσεις που εκφράστηκαν πρώτα στο ανυπόγραφο άρθρο της «Σημερινής» (22/5/2009) και που αναπτύχθηκαν στην συνέχεια σε δημοσιεύσεις άλλων εφημερίδων πιστεύω να είναι συμπτωματικές του προβληματικού κριτικού αποπροσανατολισμού που χαρακτηρίζει την κυπριακή κοινωνία και άσχετες ως προς την λειτουργία της σύγχρονης εικαστικής γλώσσας. Η ανάλυση πάνω στην οποία βασίζεται αυτή η θέση διέπεται από μια σειρά παραδρομήσεων που υποβαθμίζουν άδικα το έργο του καλλιτέχνη σε μια τόσο χρωματισμένη τοποθέτηση, έργο που εξάλλου δεν έχουμε δει και στο οποίο δεν μπορούμε να αναφερόμαστε παρά με εικασίες. Έχοντας πει τα πιο πάνω είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η συγκεκριμένη φωτογραφία, που απεικονίζει ένα τουρκικό πολεμικό πλοίο και τον κορμό ενός φοίνικα, αποτελεί μέρος του έργου, θα υπάρχει στο περίπτερο τις κυπριακής εκπροσώπησης και έχει επιλεγεί από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, που κατά συνέπεια σημαίνει ότι αντιπροσωπεύει τόσο το έργο όσο και τις προθέσεις του.

Ο Donald Richie στο κείμενο του σχετικά με το Rashomon του Akira Kurosawa λέει τα εξής: "Οι άνθρωποι ερμηνεύουν μια ιστορία, και κάθε ερμηνεία είναι διαφορετική. Γιατί με το να την λένε και να την ξαναλένε, οι άνθρωποι δεν αποκαλύπτουν την ιστορία, αλλά τον εαυτό τους". Αντικαθιστώντας την καθημερινή ιστορία, στην οποία αναφέρεται ο Richie, με την Ιστορία με «Ι» κεφαλαίο, μας παρουσιάζεται τελικά αυτό που με "αφέλεια" θέλω να δεχτώ πως “παρεξηγήθηκε”: Ότι δηλαδή μια τέτοια εικόνα θέλει να πει τόσα πολλά υπέρ των "άλλων" και σε βάρος “ημών”, έτσι που τελικά τέτοιου είδους τοποθετήσεις να λένε πιο πολλά για “εμάς” πάρα για τους “άλλους”.

Για να γίνω πιο συστηματικός, επιχειρώ την εξής αντίθετη ανάλυση (ξεκαθαρίζοντας ότι αποτελεί μόνο παράδειγμα και όχι θέση): "Ένας φοίνικας σε πρώτο πλάνο – ριζωμένος για χρόνια στο νησί όπως και ο Ελληνισμός – αποκαλύπτει το εκτός εστίασης τούρκικο πλοίο που εισβάλει απειλητικά στα ήρεμα νερά της Κερύνειας”. Ανάλυση που πιστεύω ότι είναι πολύ πιο πιθανό να προκύψει στο μυαλό κάποιου αποστασιοποιημένου “αναγνώστη” (εξάλλου είναι κλασικό κινηματογραφικό στερεότυπο, κυρίως σε ταινίες τρόμου και γενικότερα σε σκηνές απειλής, ο επικίνδυνος – κακός εισβολέας να έρχεται στο χώρο αντίληψης μας από μακριά και εκτός εστίασης). Η πιο πάνω σύντομη ανάλυση (αντίθετη στις προθέσεις του καλλιτέχνη, που δεν πιστεύω να επιδιώκει μανιχαϊστικές απλοποιήσεις αυτού του τύπου) αποτελεί απλή άσκηση απόδειξης του πόσο εύκολο είναι να αντιστραφεί μια τέτοια παρατήρηση. Διερωτώμαι λοιπόν τι μπορεί να προκαλεί τις τόσο έντονες τοποθετήσεις που συμμερίζονται μεταξύ άλλων ο Μιχάλης Παπαδόπουλος (Σημερινή 25/5/2009), ο Ευθύμιος Δίπλαρος (Σημερινή 25/5/200 - Πολίτης 26/572009), ο Νίκος Τορναρίτης (Σημερινή 23/5/2009) και ο Μιχάλης Χατζηστυλιανού (Φιλελεύθερος 23/5/2009), ότι δηλαδή αυτή η φωτογραφία “εκβάλλει ατυχώς στην εύλογη… παραδρομή της αντίληψης ότι η Κύπρος είναι τουρκική”; (ανυπόγραφο, Σημερινή, 22/5/2009). Πως μπορεί μια τέτοια εικόνα που καταγράφει μια πραγματικότητα γνωστή σε όλους μας (το ότι δηλαδή στην κατεχόμενη Κερύνεια υπάρχουν φοίνικες και πλέουν από το ‘74 τουρκικές πολεμικές φρεγάτες) να αποδίδεται σε τόσο ακραία θέση (ή επικίνδυνη απερισκεψία) από μέρους του καλλιτέχνη και του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού. Η συγκεκριμένη ανάλυση, ενδυναμωμένη από δηλώσεις και "πηγές" του Υπουργείου Άμυνας, καταλήγει σε λεπτομέρειες σχετικά με τον τύπο της φρεγάτας και γεννά τα δυο εξής ερωτήματα:

Μήπως μας ήταν άγνωστο ότι τουρκικές φρεγάτες πλέουν στην Κερύνεια; Και γιατί η φωτογραφική καταγραφή τους πρέπει να σημαίνει την υποστήριξη μιας τέτοιας πράξης και όχι την προσβολή της (καθώς ανάλογες εικόνες έχουν χρησιμοποιηθεί ακριβώς για αυτό τον σκοπό στο παρελθόν); Δεδομένων των πιο πάνω, οι δηλώσεις του Υπουργείου Άμυνας, όπως μεταφέρονται και αναλύονται, καταλήγουν στον εξής παράλογο συλλογισμό: Το να φωτογραφίσουμε τις τούρκικες φρεγάτες στο λιμάνι τις Κερύνειας σημαίνει ότι η Κύπρος είναι "τουρκική επικράτεια". Χρειάζεται περισσότερη προσοχή σχετικά με απλοποιημένες αναλύσεις αυτού του τύπου, καθώς τελικά οδηγούν σε διαλεκτικούς μονόδρομους αντίθετους με τις θέσεις που θέλουν να υποστηρίξουν.

Και ενώ όλα αυτά θα ήταν ασήμαντο να σχολιαστούν σε ένα πραγματικό επίπεδο ουσιαστικής ανάλυσης του καλλιτεχνικού έργου, καθώς είναι βασικό χαρακτηριστικό της δημιουργικής προσπάθειας να προκαλεί διάλογο σαν μια υποκειμενική δυνατότητά κατανόησης της πολυπλοκότητας που διέπει τις κοινωνικές μας πρακτικές (κάτι απαραίτητο για την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα στην Κύπρο), ο αναλυτικός παραλογισμός οδήγησε στην αναμενόμενη πολιτική απάντηση του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού και στην θεμιτή αλλά για την περίσταση μη βοηθητική σιωπή του καλλιτέχνη έτσι που τελικά, όπως πάντα, μέσα στο αυτοφάγο κλίμα εσωτερικής κατανάλωσης να μας ξεφεύγει η ουσία, ότι δηλαδή η επιδίωξη, όσο αφορά τον χώρο της τέχνης και της διανόησης, δεν είναι το παιχνίδι των εντυπωσιασμών, αλλά η προσπάθεια του να κοιτάξουμε τι κρίβεται πίσω από αυτούς.

Χριστόδουλος Παναγιώτου
Εικαστικός καλλιτέχνης,
Βερολίνο, 28/5/2009